میزان فرسایش خاک 12 برابر حد قابل تحمل ایران است، مخاطرات سیل در کمین شخم و شیار اراضی پرشیب - مجله سرگرمی

دکتر حسین اسدی، عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی دانشگاه تهران در گفت وگو با خبرنگاران، وضعیت فرسایش خاک در کشور را مطلوب ارزیابی نکرد و گفت: میزان فرسایش خاک در کشور زیاد است و در این زمینه برآوردهای بسیار متفاوتی وجود دارد و بر مبنای کمترین برآورد میزان فرسایش خاک که به نظر می رود به واقعیت نزدیکتر است، به طور متوسط 6 تن در هکتار در سال است.

به گفته وی، این میزان فرسایش در بعضی از مناطق 30 تا 40 تن در هکتار در سال می رسد و در بعضی دیگر از مناطق مانند جنگل های بکر و یا مراتع تخریب نشده مقدار آن ممکن است نزدیک به صفر باشد.

اسدی با تاکید بر اینکه میزان فرسایش 6 تن در هکتار در سال متوسط مکانی- زمانی برای فرسایش به شمار می رود، خاطر نشان کرد: در این زمینه مقدار مطلق فرسایش مهم نیست، بلکه مقایسه این میزان فرسایش با میزان حد قابل تحمل فرسایش مهمتر است. حد قابل تحمل فرسایش بر اساس سرعت تشکیل خاک (خاک سازی) در کشور مشخص می گردد.

وی میزان حد قابل تحمل فرسایش را وابسته به تغییر اقلیم، شرایط زمین شناسی و پوشش گیاهی دانست و ادامه داد: حد قابل تحمل فرسایش در ایران کمتر از نیم تن در هکتار در سال است و با توجه به اینکه ایران اقلیم خشک و نیمه خشک و کوهستانی است، میزان تشکیل خاک در ایران خیلی کم است و این میزان فرسایش بیش از 12 برابر حد قابل تحمل است و مساله اصلی از همین جا شروع می گردد.

این محقق علل اصلی فرسایش خاک در کشور را مربوط به دو دسته عوامل طبیعی و انسانی ذکر کرد و یادآور شد: عوامل طبیعی شامل قرار دریافت ایران در منطقه خشک و نیمه خشک کره زمین و کوهستانی بودن کشور می گردد و عوامل انسانی در درجه اول مربوط به تخریب پوشش گیاهی و تغییر کاربری اراضی و مدیریت نادرست اراضی کشاورزی می گردد، ضمن آنکه با چرای بی رویه دام و قطع درختان جنگل روبرو هستیم.

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه علاوه بر اینها در فعالیت های عمرانی نظیر جاده سازی توجه چندانی به اصول حفاظت خاک نمی گردد، گفت: این دلایل موجب شده که میزان فرسایش خاک بیش از 12 برابر حد قابل تحمل باشد.

سرعت کم خاک سازی؛ شتاب زیاد فعالیت های انسانی

اسدی با بیان اینکه برای تشکیل 7 تا 8 سانتی متر خاک بین 100 تا هزار سال زمان احتیاج دارد، اضافه نمود: 100 سال زمان برای تشکیل خاک مربوط به مناطق مرطوب دارای اراضی کشاورزی می گردد که در آنها اصول صحیح کشاورزی رعایت می گردد و دمای هوا مناسب است و از نظر توپوگرافی در دشت ها هستند و هزار سال زمان تشکیل خاک برای مناطقی است که خشک هستند.

عضو کارگروه فرسایش و حفاظت خاک ستاد توسعه فناوری آب و خشکسالی معاونت علمی متوسط زمان تشکیل یک سانتی متر خاک در ایران را بین 500 تا 600 سال ذکر کرد و ادامه داد: البته این زمان برای مناطق مختلف، متفاوت است؛ به گونه ای که در مناطق شمالی کشور میزان تشکیل خاک بیشتر است، به دلیل بیشتر بودن میزان رطوبت هوا و در بخش عمده ای از کشور میزان تشکیل خاک به کندی صورت می گیرد.

اسدی افزود: این در حالی است که در دهه های گذشته 12 برابر بیشتر از زمانی که احتیاج به خاک سازی داشتیم، خاک از دست دادیم.

روستای چم دیوان استان لرستان قبل از سیل

روستای چم دیوان بعد از وقوع سیل

سیلاب و افزایش فرسایش خاک

این محقق پردیس کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به اثرات تغییرات اقلیمی در افزایش فرسایش خاک، گفت: یکی از عوامل افزایش فرسایش خاک، بارندگی است. بارندگی یکی از عوامل مهم فرسایش خاک به شمار می رود و در سیلاب های اخیر نیز، بارش های ما بارش های شدیدی با دوره بازگشت 50 تا 200 ساله بودند.

وی در پاسخ به اینکه این بارندگی چه میزان در افزایش فرسایش خاک مؤثر بوده است، گفت: این امر بستگی به وضعیت پوشش گیاهی دارد. به دلیل دخالت هایی که در طبیعت داشتیم و تغییر کاربری ها و ساخت مسکن، پل ها و جاده ها باعث شد که در بعضی از مناطق میزان خسارات وارده بسیار زیاد باشد.

اسدی در عین حال با بیان اینکه این بارندگی ها در بهار بوده و قبل از آن هم بارش های خوبی در کشور داشتیم، خاطر نشان کرد: در سیل های اخیر در مناطقی که پوشش گیاهی خوبی داشت و یا در اراضی کشاورزی که کشت های پاییزه داشتند، این پوشش ها توانستند از خاک محافظت نمایند.

نمونه ای از تخریب اراضی کشاورزی

وی بیشترین میزان صدمه در سیل اخیر را از نظر فرسایش خاک در آبراهه ها و کنار رودخانه ها دانست و اظهار کرد: شدیدترین نوع فرسایش در زمین لغزش بوده است؛ چرا که زمین لغزش نوعی فرسایش خاک است.

زمین لغزش بعد از سیل

عضو کارگروه ملی برنامه مشارکت جهانی خاک، فرسایش خاک را هر نوع جا به جایی خاک از محل اصلی آنها توصیف کرد و ادامه داد: از این رو زمین لغزش نیز نوعی فرسایش خاک است و مساله اصلی در سیلاب ها ایجاد ناپایداری هایی است که ایجاد می گردد و ما در سیل های اخیر نیز شاهد آن بودیم.

اسدی، با بیان اینکه پس از سیل های اخیر ده ها زمین لغزش در استان لرستان فعال شده است، اظهار کرد: در صورتی که اقدامات مدیریتی برای این پدیده اجرایی نگردد، این زمین لغزش ها تا سال ها می توانند منشأ فراوری رسوب باشند؛ به این معنی که با هر بارندگی بخشی از رسوبات آنها وارد رودخانه ها می گردد که پیغامدهایی چون آلودگی های آب ها و پر شدن سدها را در پی دارد.

پر شدن کانال آبیاری با رسوب

این محقق حوزه خاک، با تاکید بر اینکه برنامه های حفاظت خاک و آبخیزداری برای جلوگیری از فرسایش خاک وجود دارد، گفت: بخش زیادی از امور مربوط به حفاظت خاک، اقدامات مدیریتی مانند مدیریت چرا، پوشش گیاهی و کشاورزی حفاظتی است.

مخاطراتی که در شخم و شیار اراضی پر شیب وجود دارد

عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی دانشگاه تهران با انتقاد نسبت به اقدامات اجرا شده در زمینه شخم و شیار در جهت شیب زمین های پر شیب، گفت: یکی از مسائل اصلی که پس از گذشت دهه ها حل نشده، شخم و شیار در جهت شیب اراضی پرشیب است و ضروری است وزارت جهاد کشاورزی به لحاظ تکنیکی و تأمین ابزارآلات و ماشین آلات مناسب این مساله را مرتفع کند.

وی در این باره شرح داد: اراضی که از مرتع به کشاورزی تغییر کاربری دادیم، بعضاً غیر اصولی بوده؛ چراکه مجاز نیستیم اراضی بیش از 25 تا 30 درصد شیب را تبدیل به اراضی کشاورزی کنیم و این در حالی است که در کشور مراتع با 65 تا 70 درصد شیب تبدیل به اراضی کشاورزی شدند. این در حالی است که از 70 سال قبل در جهان ثابت شده شخم و شیاری که در جهت شیب زمین ایجاد می گردد، یکی از عوامل اصلی ایجاد فرسایش است؛ چراکه این امر هم موجب جا به جایی خاک می گردد و هم در سطح زمین آبراهه ایجاد خواهد شد و با کمترین بارندگی، خاک را می شوید.

به گفته این محقق حوزه خاک، عمق خاک در چنین اراضی، حدود 20 تا 40 سانتی متر است که پس از 4 تا 5 سال کشاورزی، خاک آنها از دست می رود و تبدیل به اراضی بایر خواهند شد و دیگر بازده مالی نخواهند داشت.

اسدی حوزه زاینده رود و بخش بزرگی از زاگرس را از جمله مناطقی دانست که با این پدیده روبرو هستند و اضافه نمود: زمانی که خاک این اراضی از بین می رود، رها می شوند که در چنین شرایطی پوشش گیاهی منطقه نیز از بین خواهد رفت.

وی یکی از مسائل اراضی کشاورزی و دیم را واردات ابزاری به نامگاو آهن برگردان دانست که 50 سال قبل از اروپا به کشور وارد شده است و اظهار کرد: این دستگاه برای اراضی آبی و برای خاک های عمیق سنگین بافت کاربرد دارد و این در حالی است که خاک های ایران کم عمق هستند و این ابزار به اشتباه وارد کشور شده است.

اسدی با تاکید بر اینکه ما باید به کشاورزی بومی مراجعه کنیم، گفت: در گذشته خیش های مورد استفاده کشاورزان در استان های مختلف متفاوت و متناسب با نوع خاک منطقه بوده است، ولی گاو آهن برگردان ابزار مناسبی برای اراضی کشاورزی ما که دارای خاک های کم عمق هستند، نیست.

خاک هایی که به طور کامل از دست دادیم

استاد پردیس کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به خسارات وارد شده ناشی از سیل به کشور، گفت: به نظر می رسد در محاسبات، بخشی از خسارات سیل دیده نشده است. در سیلاب های اخیر به اراضی کشاورزی، باغات و زیر ساخت هایی مانند تأسیسات آبیاری و زهکشی خساراتی وارد شده است که کم و بیش در محاسبات وارد شد، ضمن آنکه این خسارات جبران پذیر است ولی بخشی که دیده نشد، خسارات وارد شده به خاک ها و اراضی و منابع طبیعی و محیط زیست در ارزیابی ها و تحلیل ها است.

اسدی با بیان اینکه تاکنون خاک های کشور بر اثر این سیل با شدت های مختلف تخریب و دچار فرسودگی شدند، گفت: فرسودگی خاک به ویژه در استان های لرستان، کرمانشاه و ایلام قابل مشاهده است؛ چراکه در این استان ها عمده کشاورزی در حاشیه رودخانه هایی گسترش یافتند که اغلب آنها در محدوده سیل قرار داشتند و بر اثر سیل دچار فرسودگی، آبگرفتگی و یا رسوبگذاری شدند.

وی افزود: تخریب ایجاد شده در این اراضی از یک تا چند سال احتیاج به اقدامات احیایی دارد؛ چراکه در سیلاب های اخیر در بعضی نقاط خاک را به طور کامل از دست دادیم؛ یعنی خاکی که در مدت 300 تا 500 سال و بعضاً هزار سال در تراس های رودخانه ای تشکیل شده بود را در این رخداد طبیعی از دست دادیم که این امر علاوه بر چالش های زیست محیطی، جزو اراضی معیشتی مردم بودند و متأسفانه خیلی از آنها را برای همواره از دست دادیم.

وی همچنین افزود: در بخش منابع طبیعی آنچه که در این سیل فراموش شد، از دست دادن درختان بلوط و درختان 30 تا 40 ساله تا 300 تا 400 ساله حاشیه رودخانه ها وآبراهه ها بودند که این پوشش های گیاهی به ویژه در حاشیه رودخانه ها علاوه بر آنکه محافظ اراضی بودند، فیلتر نماینده زهاب های کشاورزی هستند و از لحاظ کیفی محافظت آب ها هستند؛ ولی به دلیل آنکه در بعضی موارد بستر رودخانه ها بسیار عریض شدند، در سیلاب اخیر صدها درخت ارزشمند را از دست دادیم و اراضی ما بدون محافظ ماندند.

افزایش دوره بازگشت سیلاب نسبت به دوره بازگشت بارندگی

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به دوره بازگشت سیل و بارندگی در کشور، اظهار کرد: آنالیز دوره های بازگشت بارندگی ها و سیلاب ها نشان می دهد دوره بازگشت سیلاب ها بیشتر از دوره بازگشت بارش ها است و این امر این پیغام را برای ما دارد که پوشش گیاهی سرزمین ما تخریب شده؛ از این رو اگر این بارش ها در 10 تا 30 سال گذشته رخ می داد، به این میزان صدمه وارد نمی کرد.

وی تاکید نمود: سیل استان های ایلام و لرستان و گلستان مربوط به امسال نیست، بلکه ما زمینه سازی برای جاری شدن این سیل را از 40 تا 50 سال گذشته شروع کردیم و خودمان مسیری را طی کردیم که تاب آوری سرزمین به این میزان کاهش یابد و چنین بارش هایی می تواند سیل بزرگ و ویرانگری را ایجاد کند. به عبارت دیگر ما آستانه تحمل کشور را کاهش دادیم.

محاسبات قابل تأمل محققان درباره مخاطره سیل

اسدی با اشاره به محاسبات اجرا شده در زمینه کاهش خسارات ناشی از مخاطرات سیل، یادآور شد: در کرخه دو سیل 5 فروردین و 12 فروردین رخ داد. دبی پیک سیل 5 فروردین نسبت به سیل 12 فروردین را مقایسه و مشاهده کردیم که دبی پیک سیل 5 فروردین حدود 12 تا 13 درصد بیشتر از دبی پیک 12 فروردین ماه بوده است؛ در حالی که خسارت اصلی خوزستان در سیل 12 فروردین ماه اتفاق افتاده است.

وی ادامه داد: معنای این عدد آن است که اگر می توانستیم حدود 10 تا 15 درصد بارش ها را کنترل کنیم و اجازه ندهیم به رواناب تبدیل گردد، خسارات وارد شده کمتر از 30 تا 40 درصد بود. این کار با حفاظت خاک و آبخیزداری امکان پذیر بود.

عضو کارگروه فرسایش و حفاظت خاک ستاد توسعه فناوری آب معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به محاسبه کمی دیگری اشاره نمود و اضافه نمود: اگر تنها در 30 درصد از مساحت حوزه کرخه، خاکی به عمق 10 تا 15 سانتی متر پوشیده شده بود و این خاک قادر بود تنها 20 درصد رطوبت را در خود نگه دارد، دبی اوج سیل 10 تا 15 درصد کاهش می یافت.

اسدی با انتقاد نسبت به گسترش الگوی توسعه شهری در روستاها، گفت : در روستاها شاهد هستیم که جاده ها و حتی حیاط منازل مسکونی با موزائیک و آسفالت و سایر مصالح ساختمانی، خاک را مسدود کردند که در این صورت جلوی نفوذ آب به زمین گرفته می گردد.

مسدودسازی خاک با مصالح ساختمانی در روستا

اخطاری که باید جدی گرفته گردد

اسدی با بیان اینکه خوشبختانه بارش های اخیر موجب شد تا پوشش گیاهی در منطقه زاگرس تقویت گردد، از سوی دیگر نسبت به وقوع خطر آتش سوزی در فصل تابستان اخطار داد و یادآور شد: اگر مراقب این مساله نباشیم، ممکن است در تابستان از این نظر آسیب ببینیم؛ از این رو ضروری است از هم اکنون برنامه ریزی های لازم را داشته باشیم.

safariro.ir: سافاری رو: مجله گردشگری و مسافرتی به همه جای دنیا

mosaferatro.ir: مسافرت رو: مجله گردشگری و مسافرتی